زعفران گیاهی است که در پاییز به گل می‌نشیند و زیست شبانه دارد. فرهنگ زعفران و فرآوری این طلای سرخ در فهرست میراث معنوی ملی ایران ثبت شده است.
لوح نوشته‌های سومری به خط میخی از قدیمی‌ترین اسناد مکتوب بشری هستند و هنوز تعداد کمی از واژه‌های سومری مثل زعفران در زبان امروز به کار می‌روند. محمد حسن ابریشمی در کتاب زعفران از دیرباز تا امروز به آن اشاره کرده و در شبکۀ جهانی زعفران‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد هم منتشر شده است.
سومریان از 6000 سال پیش به کشاورزی، صنعت و تجارت مشغول بوده‌اند و نامی که از گیاه زعفران در لوح‌های قدیمی سومریان وجود داشته، کورکانو یا kurkânu در خط میخی بوده و در طول زمان به نام امروز تبدیل شده است.
احتمالا قبل از مهاجرت سومریان به بین النهرین، ایران، مسکن اولیۀ سومریان و فلات ایران، منشاء اصلی گیاه زعفران بوده است.
سومریان، همان بومیان نخستین نواحی کوهستانی دماوند و مازندران بوده‌اند که به خاطر ابداعات و نوآوری‌های شگفت به «دیو» شهرت پیدا کرده و عاقبت مغلوب شهریاران اسطوره ای ایران، معروف به پیشدادیان از جمله جمشید شده و مجبور به مهاجرت به بین النهرین شده‌اند.
داستان پیشدادیان و دیوان در تاریخ افسانه ای ایران در منابع اوستایی، پهلوی و متون کهن بعد از اسلام آمده است. گفته‌اند که شاهان پیشدادی، گیاهان خوشبو را می‌شناختند و آن‌ها را پرورش می‌دادند و فرهنگ زعفران و فرآوری این گیاه هم جزئی از این دانش است.
در نوروزنامه خیام
در نوروزنامه منسوب به خیام نیشابوری، در مورد پیروزی جمشید بر دیوان و پیدایش جشن نوروز آمده:
دیوان را مطیع خویش گردانید و فرمود تا گرمابه ساختند و دیبا (ابریشم) بافتند و پیش از آن، به دیبا «دیو بافت» می‌گفتند. فن بدست آوردن مُشک، عنبر، کافور، عود و زعفران و دیگر عطرها در اختیار دیوان است. جمشید این روز را جشن گرفت و نامش را نوروز گذاشت.
من هم یک شب کنار زعفران زیر آسمان شب گذراندم و داستان زیست شبانه زعفران را برایتان تعریف کردم.
زعفران در متون تاریخی
بر اساس مستندات و شواهد تاریخی، هخامنشیان مصرف کنندۀ زعفران بودند و با خواص خوراکی و غیر خوراکی آن آشنایی داشتند. در منابع عهد اسکندر، آمده است دربار هخامنشیان روزانه دو مین (هر مین 498 گرم) زعفران مصرف می‌کردند!
تافتون‌های زعفران زده، کرم زیبایی، روغن آرایشی و عطر از موارد مصرف زعفران در عهد هخامنشیان بود. در ضمن برای خوشبو کردن کاخ‌ها از بخور کندر، عود و زعفران استفاده می‌کردند.
در سنگ نگاره‌های تخت جمشید، هیئت‌های نماینده اقوام ایرانی و ملل تابع هخامنشی ارزشمندترین محصولات سرزمین خود را به داریوش پیشکش می‌کنند. از آنجا که ارزشمندترین تحفۀ سرزمین ماد، انگبین و زعفران بوده، می‌توان پذیرفت که آوند یا کاسۀ انگبین و انبان یا کیسه‌ای از جنس پوست که با زعفران پر شده است، از هدایای مادها به شاه هخامنشی در مراسم جشن نوروز بود.
آشنایی اقوام و ملل باستان با فرهنگ زعفران و نام بومی آن از طریق مراوده و رفت و آمد به سرزمین ماد و مبادلات تجاری با قوم ایرانی ماد شروع شده است.
به احتمال زیاد، گیاه زعفران برای کشت از ایران به کشمیر رفته است. از نام تبتی زعفران یعنی کورکوم، می‌توان سهم ایرانیان در پراکنش فرهنگ زعفران کاری در سرزمین‌های مختلف را فهمید.
داود اَنطاکی اهل اَنطاکیه از سرزمین عثمانی یا روم شرقی، در کتاب داروشناسی خود به عربی، نام پارسی زعفران یا همان کَرکیماس را نوشته است.
در تاریخنامۀ طبری نوشته‌اند که قبل از اسلام، عرب‌ها نیز لباس بت‌های خود در خانۀ کعبه را با زعفران خوشبو می‌کردند.
راستی!
شهری در نزدیکی آنکارا در ترکیه وجود دارد به اسم زعفرانبلو که سرمایه‌گذاری خوبی بر گردشگری زعفران کرده‌اند. البته این شهر تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و از این فرصت برای معرفی و توسعه اکوتوریسم تجربه گرا مبتنی بر زعفران استفاده می‌کنند.
در ایران، از تربت حیدریه و قائن تا اصفهک در خراسان جنوبی کشت زعفران اعلاء انجام می‌شود. نظام زراعت زعفران گناباد مبتنی بر سیستم آبیار قنات، به عنوان میراث مهم کشاورزی در فائو به ثبت جهانی رسید.
پیش از این، نظام تولید انگور در روستای جوزان ملایر توسط سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ثبت جهانی شده بود.